به مناسبت زادروز لوئیس کارول، نویسندهٔ انگلیسی خالق آلیس در سرزمین عجایب - صنایع 90

اگر علاقمند به دریافت بهترین خدمات مدارک لازم برای ویزای دانشجویی انگلیس هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم ویزای تحصیلی انگلیس، با دریافت مشاوره رایگان از مجربترین تیم مهاجرتی انگلستان، بهترین مسیر را به سوی دانشگاه های انگلیس انتخاب کنید.

امروزه کارول، در ردیف فانتزی نویسان مهم دوره ویکتوریا، نهاده شده است؛ کسانی که با هنجارگریزی و درهم شکستن یک پارچگی ها، مؤلفه های وحشیانه و غیر اخلاقی را انکار می کردند. سبکی که از گذشته های دور، هنگامی که مادربزرگ ها و پدربزرگ ها قصه گویی را آغاز کردند، برای انتقال نکات اخلاقی و رازهای زندگی، در قالب افسانه های جن و پری به کار گرفته شد.

چارلز در بازی با کلمات و حل جدول کلمات متقاطع، بسیار خبره بود. او به کلمات و معانی توجهی عمیق داشت و هنگام نام گذاری شخصیت های داستان هایش، معنای ظاهری و باطنی کلمات را مدنظر قرار می داد.

او در فصل ششم آن سوی آیینه، از زبان هامپی دامپی فیلسوف و زبان شناس داستان، این مشی خود را ابراز می دارد. هامپی دامپی از تخم مرغی که آلیس می خرد، به وجود می آید و کلمات را تفسیر می نماید. او کلمه ای را که دو معنی دارد، به یک چمدان شبیه می داند؛ چرا که معتقد است مانند چمدان، دو معنی را در یک کلمه گذاشته و درش را بسته اند. او از اسم آلیس انتقاد می نماید و در خصوص زیبایی و معانی اسم می گوید: آلیس دیگر چه جور نامی است؟ اسم باید زیبا و معنی دار باشد. اسم من، هم زیباست و هم توصیف نماینده من است. او هامپی یا برجسته و دامپی، خپل و گردن کلفت است. وقتی آلیس برای خوشامد هامپی دامپی، می کوشد از ظاهر او تعریف کند، می گوید: چه کراوات قشنگی…یا نه چه کمربند قشنگی…!

نمونه دیگر، دو مرد چاق فصل چهارم آن سوی آیینه توییدلی و توییدلدوم هستند که بسیار شبیهند و اسم شان نیز بر همین معناست. نقش کلمات در آثار چارلز بسیار چمشگیر است. کلمات او بیان نماینده یک منظور ساده نیست و ارزش و اهمیتی خاص دربردارد؛ نکته ای که کار ترجمه داستان هایش را تا حدی مشکل می سازد. روابط کلمات با هم و هیجان ها و خاطراتی که هر یک از آن ها برمی انگیزد، در داستان قابل توجه است. مفاهیم خیال انگیز و آهنگ کلمات، توجه به ارزش آن ها، هماهنگی با زمان و مکان، توجه به مسائل اجتماعی و روابط میان نویسنده و محیط پیرامونش، داستان را بنا می نهد.

ماجراهای آلیس به صورت خواب ظاهر می شود و بنابراین، هر چیزی در آن ممکن است. چارلز در داستان، با کلمات بازی و خاطرات خود را با شکلی تازه و مفاهیمی استعاری بیان می نماید. چنین نکاتی، ادبیات داستان را قدری پیچیده و مبهم می سازد. شاید خواننده هنگامی که برای اولین بار کتاب را می خواند، ارتباطی جز تعجب و شگفتی با نمادها و ماجراها برقرار نسازد و تمام موجودات را عجیب ببیند؛ چرا که نام داستان نیز بیانگر همین موضوع است، اما با اشراف بر زندگی نویسنده، سادگی و حقیقی بودن شخصیت ها را درمی یابد و نیز دلیل نام گذاری آن ها و این که هر یک مبین چه نکته ای هستند. بعضی ابهامات داستان، به وسیله پرسش و پاسخی که بین آلیس و شخصیت های داستان صورت می گیرد، روشن می شود، اما بعضی دیگر تجارب روحی خواننده را می طلبد تا در روبرو با متن آشکار شود. هامپی دامپی تفاوت بین آن چه را که گفته می شود و آن چه را که منظور گوینده است، این گونه توضیح می دهد:

آلیس گفت: اما افتخار به معنی شکست جانانه نیست.

هامپی دامپی پاسخ داد: وقتی من کلمه ای را به کار می برم، به همان معنایی است که خودم انتخاب کردم.

-اما آیا شما می توانید کلمه ها را به معنای مختلف به کار ببرید؟

-بستگی دارد که معلم چه کسی باشد.

جهانیی که چارلز خلق می نماید، دارای اشکال و رنگ های واقعی است و از گذشته تا حال، لحظاتی از زندگی او را دربرمی گیرد. چنین خصوصیتی، آثار چارلز را به محدوده مکتب رمانتیک نزدیک می سازد و شاید همین ویژگی، آثار بعدی او را هر چه بیشتر پیچیده و مبهم می سازد. بخش های مختلف داستان، هم چون دفتر خاطرات او هستند. علایقی که با اندک تغییری در داستان جای گرفته اند، مثل تاریخ تولد آلیس، سن او در زمان شکل گیری اولین جرقه های داستان، اشعاری که شخصیت ها می خوانند. نکات ریزی مثل حضور موش زمستان خواب در داستان (جونده کوچکی که اغلب بچه ها دوره ویکتوریا، به عنوان حیوان خانگی نگهداری می کردند) یا گربه خندان داستان که اهل چشایر، محل تولد چارلز است. حتی گربه آلیس، در سرزمین عجایب و آن سوی آینه دینا نام دارد؛ چرا که خانواده لیدل، گربه ای به این نام داشته اند. در پایان فصل ششم سرزمین عجایب، هنگامی که آلیس گربه چشایر را ترک می نماید و به جست وجوی مارچ هیر(خرگوش ماه مارچ) می رود، با خود می گوید: با توجه به این که اکنون ماه می است، شاید مارچ هیر کم تر دیوانگی کند؛ حداقل نه آن قدر که در ماه مارچ دیوانگی می نماید.

و در فصل هفتم سرزمین عجایب، میهمانی جنون آسای چای، هتر از آلیس می پرسد: امروز چندم ماه است؟

و آلیس بعد از قدری تأمل پاسخ می دهد: چهارم. چارلز در دفتر خاطرات خود این گونه می نویسد:

چهارم می 1871، امروز تولد آلیس است. به ثبت خاطرات امروز نشسته ام…

شواهدی وجود دارد مبنی بر علاقه چارلز نسبت به آلیس لیدل و قطع ارتباط او با خانواده لیدل که مدت ها و شاید تا هنگام مرگ او را رنج داد. چارلز آن سوی آیینه را از انعکاس تصویر آلیس ریکس، در آیینه الهام می گیرد (1871)، اما آن را به یاد آلیس لیدل می نویسد و سن او را در 1859 یادآوری می نماید.

چارلز در آن سوی آیینه، دو مرتبه (هنگام صحبت با ملکه سرخ و هامپی دامپی) اظهار می دارد که آلیس هفت سال و نیمه است. اکتبر 1859، تاریخی است که ادوارد هفتم، شاهزاده ولز، برای تحصیل به آکسفورد آمد و دوره ای مهم در زندگی اهالی آکسفورد بود. آلیس در آن هنگام، هفت سال و نیمه بود.

نهم نوامبر همان سال، به مناسبت هجدهمین سالگرد تولد ولیعهد، مهمانی مخصوصی در کلیسای مسیح برپا شد. یکی از غذاهایی که در میهمانی سرو شد، سوپ لاک پشت بود، غذایی که در لیست غذاهای سلطنتی قرار داشت. در فصل نهم سرزمین عجایب، ملکه قلب ها از آلیس می پرسد:

تا به امروز لاک پشت آبی دیده ای؟ این همان چیزی است که سوپ لاک پشت را از آن تهیه می نمایند.

و در پایان فصل دهم، لاک پشت آبی، سرودی درباره سوپ لاک پشت برای آلیس می خواند؛ سرودی که معنایی خاص برای خواهران لیدل داشت. مردم دوره ویکتوریا، شب های پر از موسیقی، کنسرت های نظامی و نمایش را می پسندیدند. به همین علت، در طول سال تحصیلی، به افتخار ولیعهد جشن های بسکمک در آکسفورد برپا شد. خانواده لیدل هم در این میهمانی ها شرکت می کردند و سرگرمی هایی که بچه های لیدل در آن ها حضور داشتند، از جمله برنامه آواز ستاره زیبا و خیمه شب بازی ای که شهرت بین المللی داشت، موضوع بحث دیدار بعدی شان با آقای داجسون قرار می گرفت.

شعر ستاره زیبا در فهرست آوازهایی است که آلیس و خواهرانش اینا و ادیت، به عنوان تریو (قطعه موسیقی سه نفره)، در اتاق نشیمن مقام ریاست کلیسا، برای مدعوین اجرا نموده اند. ملودی معروفی دارد و اشعار بسکمک به زبان های مختلف، سرود کریسمس و قطعه ای از موزارت، براساس ملودی اصل فرانسوی آن ساخته شده اند.

در فصل هفتم سرزمین عجایب، میهمانی جنون آسای چای، چارلز چیزی شبیه آن می نویسد:6هتر برای آلیس توضیح می دهد: روزی بود که در کنسرت سلطان بانو بودیم و من باید می خواندم، چشمک بزن، چشمک بزن، خفاش جون من مانده ام کجا هستی تو مهمون شاید این شعر را بدانی؟

آلیس پاسخ می دهد: قبلا چیزی شبیه این را شنیده بودم.

در شعر چارلز، ستاره جای خود را به خفاش داده است. دلیل آن پروفسور بارتولومیو پرایس، استاد راهنمای چارلز و رهبر گروه مطالعاتی وایتبی بود. او ریاضی دانی برجسته با گرایش به ستاره شناسی بود که به طرزی خستگی ناپذیر خود را درگیر کمیته های گوناگون آکسفورد نموده و در دانشگاه، به خفاش معروف شده بود. سطح کلاس های او بسیار بالاتر از سطح دانش دانشجویانش بود و کسی بود که چایخانه دانشگاه، با وجود او (که مورد حمایت پدر آلیس بود) جانی تازه گرفته بود. پروفسور، ناظر اعظم کلیه نمایش هایی بود که پرنس ولز در آن ها حضور می یافت.

دیگری شعر بچه تمساح کوچک چه می نماید؟ است که مشابه زنبور کوچولوی مشغول چه می نماید؟ سروده شده بود؛ همان شعری که در نمایش خیمه شب بازی تولد ولیعهد اجرا شده بود. چارلز تغییر یافته آن را پس از سقوط آلیس در لانه خرگوش می آورد:

آن تمساح کوچولو چه می کرد

با دم زیبایش بازی می کرد

و می ریخت از آب رودخانه نیل

در آن طلایی کیل!

چه لبخند درخشانی داشت

و چه با اشتیاق می گشود پنجه هایش

و خوشامد می گفت به ماهی های کوچولو

با آرواره های بزرگ و دندان های خندانش

چارلز ادیب نبود. او داستان هایش را به شیوه خاص خود می نوشت. زندگی را مانند یک صورت مسئله مطرح می کرد و تخیلات ظریفی را که پیش از این در نامه ها و بازی هایش به کار می برد، در آن دخیل می کرد. لحظاتی در داستان های او خلق شده است که خواننده را به صحرای پهناور پرسش ها و تصویرها می کشاند. جملات او خواننده را در هر گامی که پیش می برد، با نکته ای سؤال برانگیز روبه رو می نماید. پرسش و پاسخی مداوم که به بهانه گفت وگوی آلیس و شخصیت ها انجام می گیرد. افت وخیزهایی که مانند زندگی، هر لحظه آلیس و نحوه برخوردش با مسائل را می سنجد؛ ابهاماتی که با پیشرفت داستان گسترش می یابند. آلیس در سرزمین عجایب و آن سوی آیینه، هر دو از دوازده فصل تشکیل شده اند؛ دوازده فصل مثل دوازده ماه سال، یک دوره زمانی کامل برای رشد ذهنی هر انسان.

زمان همواره موضوعی هیجان آور برای چارلز بود. او در نوامبر 1860 ، سخنرانی ای با عنوان روز از کجا آغاز می شود؟ برای اعضای انجمن اشمولن ایراد نموده بود و حالا در سرزمینی که خلق نموده بود، شاید بدین ترتیب، گذر زمان تعیین می شد. سه فصل پایانی آن سوی آیینه، به ترتیب از دو جمله بلند، یک جمله کوتاه و یک پاراگراف تشکیل شده اند. فصل های کوتاهی که به راحتی می توانست جزیی از فصل نهم باشد، اما ذهنی هدفمند، آن ها را جدا کرد. فصل دهم تکان دادن، فصل یازدهم بیدار شدن و فصل دوازدهم چه کسی خواب دیده بود؟ فصل های سرنوشت ساز زندگی آلیس هستند که چگونگی تصمیم گیری را در زندگی آینده او رقم می زنند. در آن سوی آیینه، راز و رمزها افزایش می یابد و حتی بنیان داستان، بر پایه بازی شطرنج که نیازمند هوشمندی مخاطب است، شکل می گیرد. چارلز در فصل دوم آن سوی آیینه، از زبان ملکه سرخ خلاصه داستان را بیان می نماید: حالا یک سرباز پیاده هستی. پس در قدم اول، دو خانه پیش می روی. خانه سوم را آن قدر سریع پشت سر می گذاری که فکر می کنم با قطار رد می شوی. در خانه چهارم، توییدلی و توییدلدوم را می بینی. قسمت اعظم خانه پنجم آب است. در خانه ششم، هامپی دامپی را ملاقت می کنی و خانه هفتم هم یک جنگل است که شهسواری راهنماییت خواهد نمود. در خانه هشتم، ملکه هستی و این ها همه برای سرگرمی است.

او هم چون یک معلم ریاضی، آیتم های کلیدی را خلاصه نموده، در اختیار خواننده می گذارد و حتی می گوید: راه را دو بار برایت توضیح می دهم. چرا که می دانم حتما فراموش می کنی.

داستان گاه از دایره واقعیات فراتر می رود و گاه به صورت ابهام، حقایق را بیان می دارد. چارلز معماهای بسکمک طرح نموده و ریاضی را با شیرینی این داستان ها، برای بچه ها به یک سرگرمی تبدیل ساخت. او این ذهنیت را در داستان هایش شکل داد؛ به طوری که حتی مثل یک معمای ریاضی، طول قد آلیس را به هنگام تغییرات مداومش و نیز در مقایسه با ساکنان سرزمین عجایب، اعلام می کرد و اجازه می داد بقیه معما را خواننده حل نماید.

چارلز به شعبده بازی، شطرنج و فال ورق بسیار علاقه داشت و با تخیل خود، فضایی ایجاد کرد که بی شباهت به بازی زندگی نبود. او داستان را با همان فلسفه کمال گرایی که در عکاسی و زندگی مدنظر داشت، همراه ساخت، اخلاق های ناپسند اجتماعی را اعلام کرد و هنجارهایی را که در جامعه رنگ باخته بود، در خاطراتی که می رفت تا به دست فراموشی سپرده شود، شکل داد. او شخصیت خود را جوهر اصلی داستان و دلیل ایجاد آن قرار داده بود. در عین حال که بسکمک از چیزهای معمول و قابل تشریح را نادیده می گرفت، موجودات عجیب هر دو سرزمین را آن چنان دقیق توصیف می کرد که گویی به راستی وجود دارند. او مشاهده می کرد و موضوع را در محیط خویش می یافت. از این لحاظ، کار او تا حدی به ادبیات رئالیستی که معاصر با دوره زندگی وی بود، شباهت داشت. وی در داستان هایش ناهنجاری ها را کم رنگ می کرد تا کم تر مخاطره آمیز جلوه کند. در سرزمین هایی که او خلق می کرد، بی رحمی ملکه قلب ها، خودخواهی و غرور هامپی دامپی، بی ملاحظگی، دیوانگی و نادانی شخصیت ها مانند یک شوخی قابل گذشت، مطرح می شد. رئالیست ها نیز چنین اعتقادی داشتند. آن ها حقیقت طبیعت را از حقیقت ادبیات جدا می کردند. معتقد بودند حقیقت زندگی واقعی، گاه آن قدر تکان دهنده و خشن است که نمی تواند در یک اثر ادبی وارد شود. چارلز برخوردهای غیر اخلاقی را به طور غیر مستقیم انکار می کرد. حقیقت را آن چنان با ملاحظه و ظریف مطرح می کرد که آزاردهنده نباشد، اما ناپسندی آن به چشم آید. امروزه آلیس در سرزمین عجایب و آن سوی آیینه، در فهرست آثار کلاسیک 10 انگلستان قرار دارند؛ چرا که واجد همان شرایطی هستند که روزی ادبای مکتب کلاسیک در ذهن داشتند. داستانی اخلاقی که شرایطی خلق می نماید تا ناپسندی برخوردها را خودبه خود نمایان سازد؛ بی هیچ پندواندرز مستقیمی که تأثیر عکس بر خواننده بگذارد. داستان فارغ از زمان و مکان است و گذشت زمان، نه تنها هیچ گاه از قدر و ارزش آن نکاسته، بلکه اهمیتش را دو چندان ساخته است.

آنتی بورگس می نویسد:

در فرانسه قرن بیستم، وقتی به این آثار دسترسی یافتند، آن را نسنجیده، ابتدا سورئالیسم نام نهادند و اظهار تأسف کردند که انگلسی ها برای فراهم آوردن نویسندگان و نقاشان سورئالیست، بسیار سالخورده هستند. حال آن که سورئالیست ها آثار خود را در دوره نخست ملکه ویکتوریا به وجود آورده بودند و شاید بزرگ ترین آن ها، لویس کارول باشد.

چارلز به دنبال خلق چیزهایی بود که بین انسان و کشف اسرار جهان ارتباط برقرار کند. رویا، آرزو و موجودات عجیب را درهم آمیخت و با کمک مکان غیر عادی سرزمین شان، آن قدر قابل قبول و قدرتمند جلوه می داد که عقلانیت را بی هیچ مقاومتی کنار می گذاشت. وجود این همه تخیل زنده و با روح است که اثر او را سورئال جلوه می دهد. داستان او سراسر شگفتی است و همین امر، تصویرگری را برای این کتاب تا این حد ممکن می سازد. چارلز با ارائه اولین تصاویرش و با اعمال نفوذ در آثار تنایل، به شدت خواهان بیان تصاویر ذهنی اش بود. بخشی لاینفک از داستان که تا سال ها و قرن ها تصویرگران کتاب را تحت تأثیر قرار داد.

داستان به صراحت سیر تحول اخلاقی و چگونگی ساخته شدن شخصیت آلیس را بیان می دارد؛ راستای که هر انسانی به هنگام بلوغ و قدم گذاشتن به جهانی بزرگسالان طی می نماید، اما در گرداب زندگی آن را از یاد می برد؛ شکست ها، برکه اشک ها، تغییر یافتن ها، سردرگم شدن ها.

چارلز در پایان سرزمین عجایب، از دید خواهر آلیس، این گونه می نویسد:

او چشمانش را بست تا گفته های آلیس را تصور کند. در نهایت با خود فکر کرد که چگونه خواهر کوچک او در آینده، هنگامی که به یک خانم کامل تبدیل شود، خواهد توانست قلب ساده و مهربان کودکی اش را حفظ کند. چگونه بچه های کوچک را دور خود جمع خواهد نمود و آن ها را با توضیح سرگذشت شگفت انگیزی که سال ها پیش در سرزمین عجایب تجربه نموده بود، حیرت زده خواهد نمود. چگونه خواهد توانست از میان تمامی غم های بی اهمیت، با یافتن لذت های ساده، احساس رضایت را به ارمغان آورد و کودکی اش را به همراه روزهای شادی بخش تابستان به خاطر بسپارد. تابستانی که طبق یادداشت اول نسخه خطی یادآور قایقرانی بر رود تمز است.

چارلز راستا زندگی را با زبانی ساده بیان نموده است؛ زبانی قابل فهم برای مخاطب، با هر درجه تحصیلی، شناخت و ذهنیت. جملات با دقت تنظیم شده اند و هر کجا کلامی نامفهوم یا رفتاری غیر قابل درک وجود دارد، به موقع تفسیر شده است. داستان از گذشته سخن نمی گوید و به آینده تکیه دارد. می کوشد چگونگی رخ دادن یا ندادن حوادث را توجیه کند و خواننده را در درک وقایع کمک دهد.

آلیس من درون خود را می جوید. او می خواهد خود را آن گونه که دوست دارد، بسازد تا از بودن خود احساس رضایت کند. او به ارزش قدرتمند بودن پی می برد و سعی می نماید موجودیت خود را فراموش نکند. پشه که در فصل حشرات، آیینه ای همواره غمگین است و اشک می ریزد، پایان با آه خود ناپدید می شود. درحالی که آلیس از پایین ترین سطح (مهره سرباز پیاده) آغاز می نماید و به بالاترین درجه قدرت (ملکه) می رسد.

حتی پس از ملکه شدن، آن قدر احساس قدرت می نماید که به خود اجازه می دهد خلاف دستور ملکه سرخ و عرف و عادتی که او به آلیس گوشزد می نماید، رفتار کند. او به میهمانی ای وارد می شود که در خانه ای با پلاک ملکه آلیس، به افتخار او ترتیب داده شده است.

میهمانان انواع جانوران عجیب، پرندگان، حشرات و گل های سخن گو بودند. آن ها دور میز غذا نشسته، به مناسبت ملکه شدن آلیس، آواز می خواندند و صد هم خوان آن ها را همراهی می کرد. سه صندلی سر میز قرار داشت که ملکه های سرخ و سفید روی آن نشسته بودند، اما صندلی میانی (صندلی آلیس) خالی بود.

آلیس روی صندلی خالی نشست. یک ران گوسفند در ظرف پیش روی آلیس نهاده شد. ملکه سرخ گفت: اجازه بده به ران گوسفند معرفی ات کنم. آلیس…ران گوسفند، ران گوسفند…آلیس.

ران گوسفند ایستاد و به آلیس تعظیم کرد. آلیس تعظیم کوتاهی در پاسخ به او انجام داد؛ بدون آن که بداند الان باید وحشت کند یا شگفت زده شود. سپس رو به هر دو ملکه کرد و درحالی که چنگال و چاقو در دست داشت، گفت: مایلید یک تکه برایتان ببرم؟ ملکه سرخ با جدیت پاسخ داد: البته که نه!…اصلا مؤدبانه نیست یک تکه از کسی که به تو معرفی شده است، ببری و با تحکم ادامه داد مرخص شود.

پیش خدمت ها ران گوسفند را بردند و یک پودینگ آلوی بزرگ را در همان مکان، پیش روی آلیس قرار دادند. آلیس این بار با سرعت گفت: نمی خواهم به پودینگ آلو معرفی شوم. به این ترتیب، هرگز شامی برای خوردن باقی نخواهد ماند و در آن صورت، چگونه می توانم غذا تعارف کنم؟

ملکه با ترشرویی به آلیس نگاه کرد و غرولندکنان گفت: پودینگ…آلیس، آلیس…پودینگ. پودینگ مرخص است. پیش خدمت ها آن چنان با سرعت پودینگ را از میز دور کردند که آلیس حتی فرصت نکرد جواب تعظیم او را بدهد. اگرچه با خود اندیشید: چرا تنها ملکه سرخ باید فرمان دهد؟ بنابراین، او هم امتحان کرد: ملازمان! پودینگ را به میز برگردانید!

حقایق در آن سوی آیینه، با وضوح بیشتری مطرح می شوند. از جمله این حقایق، از بین رفتن دوستی های هر چند ارزشمند، به واسطه قوانین و ضوابط حاکم بر اجتماعات است. در فصل سوم، حشرات آیینه ای، جنگلی وجود دارد که در آن هیچ چیز نامی ندارد. وقتی آلیس به جنگل وارد می شود، نام خود را فراموش می نماید و بعد از مدتی سرگردانی با آهوبره آشنا می شود.

آن ها با شادمانی در طول جنگل قدم می زدند. آلیس با مهربانی دست خود را دور گردن آهوبره حلقه نموده بود تا آن که از جنگل خارج شدند. ناگهان آهوبره احساس خطر کرد و با یک حرکت ناگهانی، خود را از حلقه دستان آلیس رها کرد. او با صدایی محزون و بغض آلود گفت: من یک آهوبره هستم…و عزیز من، تو بچه انسان هستی. به ناگهان در چشمان زیبای قهوه ای او، موجی از وحشت ظاهر شد و در یک لحظه با سرعتی هر چه تمام تر از آن جا دور شد. آلیس ایستاد و به او که رفته بود، نگاه کرد. چیزی نمانده بود از شدت خشم و سردرگمی گریه کند. نمی فهمید که چرا این چنین ناگهانی باید دوست و هم سفر عزیز و کوچک خود را از دست می داد. با خود گفت: اگرچه…حالا نامم را نمی دانم. این کمی رضایت بخش است. آلیس…آلیس…هرگز آن را فراموش نخواهم کرد…و حالا کدام یک از علایم نشانگر راه را دنبال کنم که برایم جالب باشد؟

سؤال مسئله ای برای پاسخ دادن نبود؛ چرا که تنها یک راه برای رفتن وجود داشت و هر دو تابلوی نشانگر در امتداد آن راه اشاره می کرد…

فضای حاکم بر آن سوی آیینه، کمی تیره تر از سرزمین عجایب بود، اما حتی بهتر از آن به فروش رفت. این بخش از داستان، شاید تمثیلی باشد از قطع رابطه چارلز با آلیس. او در بی نام و نشانی جنگل، یک لحظه شاد و زودگذر را تجربه می نماید و سپس جدایی از تنها یار کوچکش قلبش را می شکند؛ همان طور که در واقعیت، جدایی آلیس او را رنج می داد. چارلز در فصل هفتم می نویسد: هویتی شکل نمی گیرد مگر آن که طرفین، قابلیت های یکدیگر را باور داشته باشند. تک شاخ دور آلیس چرخید، او را برانداز کرد و پرسید: این چیست؟

هگا (پیک پادشاه سفید) پاسخ داد: یک بچه…

-من همواره تصور می کردم آن ها هیولاهای افسانه ای هستند! او زنده است؟… حرف بزن بچه.

آلیس درحالی که به سختی قادر بود لب هایش را به لبخند باز کند، گفت: نمی دانی من هم تا به امروز تصور می کردم تک شاخ ها هیولاهای افسانه ای هستند! من پیش از این، زنده، آن ها را ندیده بودم!

-بسیار خوب، حالا هر دو یکدیگر را دیدیم. اگر تو مرا باور کنی، من هم تو را باور می کنم. موافق هستی؟

-اگر این طور مایل هستید…بله.

ادبیات انگلیس، نقش مهمی را در ادبیات رمانتیک ایفا کرد. شاید چنین پیشینه فرهنگی بود که به مقبولیت آثار چارلز کمک می کرد. رمانتیک ها جهانهای ناشناخته را به همراه افسانه های کهن، مناظر اندوهبار، احساسات رقیق و غم زده و آرزوهای احساسی در آثار خود تصویر می کردند. آن ها علاوه بر زیبایی، زشتی و بدی را نیز تصویر می کردند، بیش از عقل پایبند احساس و خیال پردازی بودند و از قرون وسطی، رنسانس افسانه های ملی و حتی ادبیات معاصر ملل دیگر الهام می گرفتند و صورت های مختلف حوادث و تضادها را مورد توجه قرار می دادند.

چارلز برای تصویرسازی کتابش، مطالعات بسکمک انجام داد. دهم مارچ 1863 بود که از کتابخانه دانشگاه، یک کتاب تاریخ طبیعی، برای مصور کردن آلیس در اعماق زمین به امانت گرفت. تمام تابستان را به عکاسی از نقاشی های پیش رافائلی، از جمله آثار الکساندر مونرو و روزتی در لندن مشغول بود و به گالری های نقاشی سر می زد.با این همه، تلاشی که او به منظور تصویرگری کتابش انجام داد، عجیب نیست اگر تصور کنیم پیش از آغاز نویسندگی، در خصوص داستان نویسی و افکار نویسندگان دوره های مختلف مطالعه نموده و نتایج حاصل از مطالعات خود را همراه با شوخ طبعی و نکته بینی ذاتی اش روی کاغذ آورده باشد. او به اشعار شاعر و تصویرگری به نام ویلیام بلیک که کلمات و تصاویرش را در آوازهای بی گناهی می توان دید، علاقه مند بود و در خاطرات خود، به درون بینی و نگاهی معنوی که به هنگام تجزیه و تحلیل در رمان آلتون لوک، اثر کینگزلی یافته بود، اشاره نموده است. او برای فرار از کسالت و یک نواختی زندگی، به هنر پناه برده بود؛ همان گونه که نویسندگان رمانتیک نیز به دنبال آزادی، هنر را وسیله تبیین خواهش های دل و رنج های روح شان نموده بودند. آن ها قهرمانی از میان افسانه ها و اساطیر برمی گزیدند و حال خود را به جای او قرار می دادند تا نمونه ای از خویش خلق نمایند. معتقد بودند احساس بیش از اندیشه در روح انسان ها نفوذ دارد و آرزو بیش از حقیقت مؤثر است. آلیس آرزو می نماید مثل لوله تلسکوپ بلند و کوتاه شود و همین اتفاق نیز می افتد. او به زودی درمی یابد آرزوهایش هر چند هم که غیر ممکن باشند، امکان پذیر می شوند و حتی بعدها این شرایط را قابل قبول تر می یابد. قدرت اعتقاد، معجزه و تحقق یافتن آرزوهای اخلاقی در داستان چشمگیر است. جهان به وسعت اندیشه و اهداف آلیس گسترش می یابد. امید و آرزو جانشین حقیقت می شود و دیگر مهم نیست چه باید وجود داشته باشد. مهم آرزوها هستند؛ آن ها حکم می رانند و در هنگام تحقق یافتن، مبالغه آمیز بیان می شوند تا برجسته شوند. چارلز از آن چه باید اتفاق بیفتد، بحث می نماید. او صمیمی ترین چیزهایی را که قلب انسان مالک آن است و خدایی ترین اندیشه هایی را که در ذهن او راه دارد12، به کار می گیرد تا آلیس به آرزوهایش برسد.

چارلز در سرزمین عجایب و آن سوی آینه، تیپ سازی می نماید. مانند رئالیست ها برای آفریدن تیپ دلخواه خویش، حقیقت را از چند نمونه واقعی و زنده می گیرد و آن را با ذوق و هنر خویش می آمیزد تا مطلوب خویش را به دست آورد. در سال 1931، روزنامه تایمز دو نامه به چاپ رسانید مبنی بر این که هتر کسی نیست جز تئوفیلوس کارتر، مردی زشت خوی که از خدمت گزاران کلیسا بود و در خیابان های مبل فروشی داشت. عادت داشت کنار در مغازه اش بایستد و همواره کلاه سیلندر بر سر داشت. او ساعت زنگ دار اتاق خواب را اختراع کرد و آن را در نمایشگاه بزرگ 1851، به نمایش گذاشت. هتر در تصویرگری های تنایل، کلاه سیلندر بر سر دارد. در آن دوره، کلاه سیلندر بسیار معروف بود؛ به طوری که حتی در عید پاک 1860 نمایشگاهی از کلاه های سیلندر برپا شد. این کلاه در لندن، پشت ویترین ها با نام و قیمت کلاه سال 10.6 d (ده شیلینگ و شش پنس) فروش می رفت و محبوبیتی خاص داشت. از آن جا که هتر به معنی کلاه فروش است، قیمت کلاه در تصاویر تنایل ذکر شده است. هتر در آن سوی آیینه نیز حضور دارد. او و هگا (مارچ هیر) دو پیک پادشاه سفید هستند. هنر در آن سوی آیینه هتا نام دارد که باز هم به معنی کلاه فروش است و هم چنان مشغول خوردن فنجانی چای به همراه نان و کره است.

مهره های سفید (شاه، ملکه و شوالیه) در طی داستان، بی کفایت و ساده معرفی می گردند. بنابراین، ملکه سرخ به آلیس داستان به صراحت سیر تحول اخلاقی و چگونگی ساخته شدن شخصیت آلیس را بیان می دارد؛ راستای که هر انسانی به هنگام بلوغ و قدم گذاشتن به جهانی بزرگسالان طی می نماید، اما در گرداب زندگی آن را از یاد می برد؛ شکست ها، برکه اشک ها، تغییر یافتن ها، سردرگم شدن ها.

شاید چنین پیشینه فرهنگی بود که به مقبولیت آثار چارلز کمک می کرد. رمانتیک ها جهانهای ناشناخته را به همراه افسانه های کهن، مناظر اندوهبار، احساسات رقیق و غم زده و آرزوهای احساسی در آثار خود تصویر می کردند.

این فرصت را می دهد که با اثبات کفایت خود، حکمرانی را بر عهده بگیرد. در راه، آلیس با شوالیه سفید آشنا می شود؛ مخترعی که به نظر آلیس از باقی شخصیت ها به یادماندنی تر است و از او در برابر شوالیه سرخ حفاظت می نماید تا آن که به خانه هشتم برسد و به یک ملکه تبدل شود. تنها چیزی که شوالیه سفید از آلیس می خواهد آن است که تا وقتی او دور می شود و آلیس هم چنان او را می بیند، برایش دست تکان دهد و او را از یاد نبرد. بسکمک از منتقدان، شخصیت شوالیه سفید را شبیه شخصیت چارلز می دانند؛ چنان که او نیز به ایده های جدید و خلاق عشق می ورزید.

قهرمان آلیس در سرزمین عجایب و آن سوی آیینه، نمونه یک انسان معمولی است؛ با همان ضعف ها و جاه طلبی هایی که هر انسان می تواند مثالی از آن باشد. هنگامی که ملکه سرخ می خواهد آلیس را به زمین بازی ببرد، با سرعتی مثل باد آغاز به دویدن می نماید و پس از مدتی طولانی، پایان می ایستد و دست او را رها می نماید. آلیس متوجه می شود هنوز در همان مکان قبلی قرار دارند. بنابراین، خطاب به ملکه می گوید: در سرزمین ما اگر کسی این قدر سریع بدود، حتما به جایی دیگر می رسد. ملکه پاسخ می دهد: معلوم است سرزمین خیلی کندی دارید. در این جا برای آن که در جایی که هستی، باقی بمانید، باید این قدر سریع و طولانی بدوی. حالا اگر بخواهی به جای دیگری برسی، باید خیلی سریع تر از این ها بدوی.

مثالی ساده و روشن از زندگی روزمره که هیج سوپر قهرمانی در آن حضور ندارد. تصویر قهرمانی که چندان هم پیروز نیست و بارها و بارها، برای آن چه که می داند، مورد سرزنش واقع می شود. حتی بعدها هنگامی که از سرزنش اهالی سرزمین عجایب و آن سوی آیینه رهایی می یابد، بیش تر شبیه یک قربانی سربلند است؛ کسی که جهانی کودکی را به خاطر هیچ از دست می دهد و هر قدر هم که پیروز باشد، باز مهم ترین دارایی خود، یعنی صداقت و بی دغدغگی دوران کودکی اش را از دست داده است.

تنها حسی که موجب می شود تصور کنیم آلیس از بقیه بهتر و پیروز تر است، بی کفایتی و ناشایست بودن رفتار دیگر شخصیت های داستان است که حالا توسط او سرکوب یا نادیده انگاشته می شوند. در آن سوی آیینه، آلیس ناملایمات را نادیده می گیرد و بسیار سریع تر از سرزمین عجایب، بر خود مسلط می شود. چارلز در طول داستان، امیدوار بودن را آموزش می دهد؛ چیزی که او را در ردیف فانتزی نویسان مذهبی قرار داد. شکل نازلی از تخیل که معادل غیر مذهبی اسطوره های بزرگ مذهبی است. کشف جهان هستی به وسیله کشف جوهر حقیقی انسان، سؤالی است که آلیس بارها در طول سرزمین عجایب از خود می پرسد: من کیستم؟ به راستی که چیستان بزرگی است.

چیزی که در طی یک قرن و نیم، آلیس در سرزمین عجایب و آن سوی آیینه را زنده نگه داشته، تجارب مشترک انسان هاست؛ خصوصیتی که پنجره ای به درون مخاطب می گشاید. داستان پدیده هایی را توضیح می دهد و تجربیاتی را توصیف می نماید که راهی جز این برای زنده نگاه داشته شدن، نداشته است. روایت داستانی که احساس زندگی را افزون می نماید و به مخاطب درس پایداری می دهد.

چاه نشانه ای است از آغاز فرایند برگشت ناپذیر داستان؛ فرو افتادنی ساده و بالا آمدنی بسیار مشکل. آلیس برای بازگشت، ناگریز از یافتن راهی دیگر است؛ چرا که در فرایندی برگشت ناپذیر گرفتار گشته که عامل آن، تنها یک کنجکاوی ساده و بچه هاه بوده است. او پیش از ورود به لانه خرگوش، تأمل نمی نماید و نتیجه ای که از این بی توجهی می بیند، سقوط در چاه است؛ مثل آدم و حوا که فرو افتادند. او برای جبران خطای خود، ناگزیر دوازده فصل را می پیماید و خود بر تغییراتی که در این راه متحمل می شود، مطلع است. آلیس کودکی بی تجربه است؛ مثل اغلب مخاطبان کوچکش و همگام با آن ها پدیده ها را می شناسد و چگونگی برخورد با مصائب را تجربه می نماید.

مخاطب با حضور در جهانی که کارول خلق نموده، فرصت می یابد تجارب آلیس را آنالیز کند و به شناخت درست و نادرست دست یابد و با تحلیل مفاهیم و اصول به دست آمده، به قابلیت قضاوت کردن و مرتبط کردن ذهنیات مجهز شود. سرزمین عجایب و آن سوی آیینه، گزارش دهنده تجارب و آزمایش هاست. کارول حوادث را با زبانی نمادین بیان می نماید و به این ترتیب، تجربه های روحی خود را برای خواننده توضیح می دهد.

روابط و ماهیت شگفت انگیز ساکنان این دو سرزمین و قانونی بی نظمی که در بطن خود منظم است، نوعی آزادی برای مخاطب قائل می شود که اجازه می دهد اشیا و موجودات را آن گونه که به نظرش می رسند و پدیدار می شوند، بشناسد. کارول حوادث را طوری می چیند که مخاطب به نتیجه ای برسد که او قبلا تجربه نموده است؛ تجربه ای کاملا فردی که نمی توان آن را مانند فرمول های ریاضی و دیگر علوم، به صورت قانونی قطعی و بدون تغییر ارائه کرد. تنها می توان ردپایی از خود بر جای گذاشت تا هر کس بسته به تجارب روحی خود، آن را تغییر کند و از آن درس بگیرد. عناصر در ارتباط با هم معنی می یابند و همگی تغییر شرایطی هستند برای امتحان صبر و تحمل و قابلیت های آلیس؛ امتحانی که می تواند از آن سربلند بیرون آید یا در آن مردود شود.

دیوارهای چاه، از قفسه های کتاب و گنجه های ظروف ساخته شده است؛ نشانی از تمدن و علم. این مکان شاید متفاوت باشد، اما عناصر آن همان چیزی است که می شناسیم و تنها شکل ارائه آن تغییر نموده است. آلیس گرسنه است و شیشه ای می یابد که خالی است و یا به عبارتی محتویات آن، قبلا توسط کسی که پیش از آلیس در چاه فرو افتاده، خورده شده است. آلیس با فرو افتادن در چاه، کیفیت دیگری از زندگی را تجربه می نماید. او با تعقیب سرنوشت، هر چند انتهای آن نامعلوم است، به انتخاب دست می زند و تا حدی پیش می رود که در آن سوی آینه، مطلعانه راه سفر پیش می گیرد و مطلعانه به همه چیز پایان می دهد. آلیس آرزو می نماید به اتاق آن سوی آیینه پای بگذارد؛ چرا که می خواهد باز هم تجربه کسب کند. او می خواهد از خانه دور شده، افراد جدیدی را دیدار کند. ملاحظه کاری آلیس در طول داستان افزایش می یابد و این نشانه ای است از رشد ذهنی او در معاشرت با دیگران.

در فصول آغازین سرزمین عجایب، آلیس با بی ملاحظگی از گربه اش صحبت می نماید و دوستان کوچک خود را فراری می دهد، اما به تدریج شیوه های متفاوت برخورد را می آموزد تا جایی که در آن سوی آیینه، می بینیم که چگونه با هامپی دامپی با ملاحظه رفتار می نماید تا مبادا او را از خود برنجاند. بی ملاحظگی او در طول داستان کم تر می شود و می توان گفت در آن سوی آیینه، تقریبا به صفر می رسد. تعبیر دیگری هم برای این مطلب وجود دارد؛ صداقت بچه هاه در آلیس کم رنگ می شود و ملاحظه گری بزرگسالانه در او رشد می یابد. آلیس در سرزمین عجایب، به مسائلی فکر می نماید که قبلا کم ترین توجهی نسبت به آن ها نداشته است و در این راه، چیزهایی را درمی یابد که پیش از این متوجه نبوده است. آلیس پس از نوشیدن شیشه شربت، در پایان فصل اول سرزمین عجایب، هنگامی که کوچک و کوچک تر می شد، ترسید از آن که به پایان برسد؛ هم چون شعله یک شمع و با خود تصور کرد بعد از آن چه خواهد شد. او سعی کرد تصور کند شعله یک شمع، بعد از تمام شدن شمع، شبیه به چیست. اما نمی توانست چیزی شبیه آن را به یاد بیاورد.

داستان به صراحت نشان می دهد آن چه ما درک می کنیم و تعبیر ما از جهانی اطراف مان، بخشی از تجربیات درونی ما و حاصل از زندگی روحی خودمان است. این ما هستیم که احساس و نقش روح خود را در اشیا منعکس می کنیم و سپس با اثرگذاری بر محیط، اسرار روح مان را برملا می کنیم. ما محیط اطراف مان را براساس آن چه احساس می کنیم، توصیف می کنیم و آن را در نمادهایی که در ذهن خود می سازیم، شکل می دهیم. توجه به اشکال و نمادها و قوانینی که نه عقل و نه منطق، روابط و ماهیت شگفت انگیز ساکنان این دو سرزمین و قانونی بی نظمی که در بطن خود منظم است.

نوعی آزادی برای مخاطب قائل می شود که اجازه می دهد اشیا و موجودات را آن گونه که به نظرش می رسند و پدیدار می شوند، بشناسد.

زندگی بی سروصدا به راه خود می رود و در آن سوی رودخانه بزرگ، بیش از پیش به واقعیت بدل می شود؛ واقعیتی از آن دست که واقعیت موجود در برابر آن سایه ای بیش نیست.

بلکه احساسات آن را پذیرفته اند، بدون داشتن معنی صریح و روشن، به مخاطب داستان امکان می دهد بنابر وضع روحی خود، آن را تعبیر کند و درکی متفاوت از دیگری ارائه دهد.

چارلز حالات روح خود را با آزادی کامل، در پناه تخیل و احساسی که اثر او را فارغ از چارچوب و مرز جهان فناپذیر مادی حفظ می کرد، بیان می داشت. او جهانی خود و ناملایمات آن را با موسیقی کلمات و رنگ های پرهیجان تصویر کرد. کلامی را که در روزمرگی زندگی پنهان نموده بود، با زبان هنر درآمیخت و فریاد زد و به خوانندگان کتابش، فرصت تجربه لحظاتی را داد که شاید در طول سالیان بسیار هرگز به دست نیاورند. او به آن ها امکان داد آن چه را دوست می داشت، در جادوی کلمات فانتزی، بارها و بارها زندگی نمایند. کارول می نویسد:

زندگی بی سروصدا به راه خود می رود و در آن سوی رودخانه بزرگ، بیش ازپیش به واقعیت بدل می شود؛ واقعیتی از آن دست که واقعیت موجود در برابر آن سایه ای بیش نیست.

منبع: بیوگرافی چارلز لاتویج داجسون، کارولین لیچ،25 نوامبر 2004.

کتاب ماه کودک و نوجوان , بهمن و اسفند 1386