احتمال تکرار لغزش و رانش در جاده چالوس وجود دارد؟ - صنایع 90

حادثه ظهر شنبه گذشته در جاده چالوس که به شکل شکاف سطح آسفالت در جهت تهران-شمال، بعد از تونل کندوان توام با حرکت لایه خاکی دامنه جاده رخ داد، سه نقطه تاریک دارد که نتایج اولیه تیم حقیقت یاب به آنها پاسخ داده است.

به گزارش دنیای اقتصاد، حوالی ظهر روز شنبه مورخ 21 اسفند، بخشی از جهت جاده چالوس -حوالی پل زنگوله- در نقطه ای بعد از تونل کندوان در جهت جنوب به شمال، به طول حدود 60 متر، دچار ترک بزرگ در آسفالت و شکستگی سطح جاده شد. این گسیختگی که در لاین برگشت از مرزن آباد روی جاده ایجاد شد، در نهایت به ریزش دیواره جاده در سمت دره منجر شد به طوری که تا روز گذشته -لحظه تنظیم گزارش- این جاده برای تردد بسته بود. طی روزهای بعداز رانش جاده چالوس، سه پرسش درباره این رخداد مطرح شد؛ علت یا علل حادثه چه بود؟، آیا احتمال تکرار حادثه مشابه در جاده شمال وجود دارد؟، آیا جاده چالوس به سرانجام راه خود رسیده و باید برای همواره ترافیک (ترددها) در آن متوقف گردد؟

علت اولیه، علت ثانویه

72 ساعت پس از زمین لغزش جاده چالوس -که البته گروهی از کارشناسان حوزه زمین شناسی و وقایع طبیعی نام آن را رانش زمین نیز عنوان می نمایند- نتایج اولیه تیم تحقیق درباره علت این حادثه نشان می دهد، این حرکت جاده و شکستگی آسفالت یک علت اصلی دارد که همه کارشناسانی که از صبح یکشنبه در محل حادثه حاضر شدند، برسر آن اشتراک نظر دارند. با این حال، گروهی از افراد تیم تحقیق از علت ثانویه به عنوان محرک رانش جاده چالوس نیز نام می برند که البته بعضی دیگر، این را مردود می دانند.

علی بیت الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تشریح گزارش اولیه خود درباره واقعیت رخدادی که شنبه این هفته در جاده چالوس رخ داد، به دنیای اقتصاد بیان کرد: این پدیده به هیچ وجه فرونشست نبود بلکه برخلاف اظهارنظرهایی که همان روز شنبه در این باره مطرح شد، اصل رخداد زمین لغزش بوده است که در اثر بارندگی های شدید و متوالی روزهای منتهی به ظهر شنبه در جاده چالوس، به وقوع پیوست. اما با این حال، دکتر مهدی زارع، صاحب نظر ارشد در حوزه زمین شناسی و علوم زمین به دنیای اقتصاد گفت: رخداد اخیر جاده چالوس یک زمین لغزش یا رانش بود که در قالب حرکت لایه های رسوبی غیرمتراکم و ناپایدار در اثر وقوع باران شدید رخ داد. در این میان، موضوع تغییراتی که در این منطقه -جاده چالوس- طی حداقل یک دهه گذشته در اثر ساخت سد رخ داد را نباید نادیده گرفت چون این جاده با این تغییرات، لغزشی تر شده است. به گزارش دنیای اقتصاد در روزهای اخیر، بعضی افراد در شبکه های مجازی آغاز به صحبت و اظهارنظر درباره رانش زمین در جاده چالوس کردند که یکی از محورهای اظهارنظرها، اثر قطعه 2 آزادراه بر ایستایی سطح زمین جاده چالوس بود. این ادعا وجود دارد که ساخت بخشی از قطعه 2 آزادراه تهران-شمال بر مقاومت سطح زمین در محدوده جاده چالوس تاثیر گذاشته و همین موضوع باعث ریزش دیواره جنوبی جاده در حوالی پل زنگوله و شکستگی سطح آسفالت شده است. اما همه کارشناسانی که در گزارش اولیه تحقیق درباره زمین لغزش جاده شمال، این رخداد را از نزدیک آنالیز کردند، معتقدند، به لحاظ فنی و منطقی، ارتباطی بین ساخت آزادراه و رانش جاده چالوس وجود ندارد. تونلی از قطعه 2 که در حال حاضر به شکل روزهای نامتوالی زیربار ترافیک در جهت جنوب به شمال می رود، در محدوده تقریبا یک کیلومتری جاده چالوس در منطقه دچار به رانش، واقع شده است.

خلاصه پاسخ سه معما

گزارشی که در قالب نتایج اولیه تحقیق از زمین لغزش جاده چالوس در اختیار دنیای اقتصاد قرار گرفته است، نشان می دهد: علت اصلی این رخداد، بارش باران دست کم 2روزه بود که از پنج شنبه تا شنبه در جاده چالوس به خصوص در همین حوالی پل زنگوله در جریان بود. در این روزها، افزایش نسبی و محسوس دمای هوا به همراه بارش باران باعث ذوب برف های انباشت شده روی کوه (کنار جاده) شد که در نهایت اشباع لایه خاک های ریزدانه رسی در منطقه و افزایش فشار آب در لایه منجر به زمین لغزش (رانش زمین) و شکستگی سطح آسفالت جاده شد. این پاسخ معمای اول - علت اصلی حادثه- است.

معمای دوم اما به احتمال تکرار حادثه مشابه در آینده مربوط است. پاسخ این پرسش ابتدا با استناد به سه اتفاق مشابه طی دهه های 70 و 80 در طول جاده چالوس ارائه شده است.

در دهه 80، یک زمین لغزش نسبتا بزرگ تر از حادثه شنبه گذشته، در حوالی همین منطقه دچار به رانش (حوالی سیاه بیشه) رخ می دهد که اندازه ریزش دیواره جاده به سمت قعر دره تا دیواره یک رستوران در پایین دست جاده، پیشروی می نماید. بعد از آن جاده برای ترمیم به مدت 10 روز بسته می گردد. آنالیز ها تعیین می نماید، باز هم احتمال تکرار زمین لغزش در جاده چالوس به خصوص در نقاطی از جاده که لایه خاکی در اطراف جاده است، وجود دارد.

در بخش هایی از جاده چالوس، هنگام بارش شدید و متوالی باران در ابتدای زمستان و اوایل فصل بهار، معمولا ریزش سنگ رخ می دهد اما در نقاطی که لایه خاک های ریزدانه وجود دارد، احتمال رانش زمین وجود دارد.

معمای سوم که اهمیت آن شاید از بقیه بیشتر باشد این است؛ جاده چالوس به سرانجام کار رسیده است؟ پاسخ به شکل مشروط، منفی است.کارشناسان حوزه عمران راه و زمین شناسی به متولی نگهداری جاده های کشور توصیه می نمایند، ترانشه های جاده چالوس به ویژه در نقاطی که لایه های خاک ریزدانه رسی به عنوان بخش سست جاده وجود دارد، به سمت کوه به عقب کشیده گردد تا سطوح بیشتری از جاده قدیم شمال در بستر سنگ قرار بگیرد و تحکیم گردد در غیر این صورت به علت موقعیت طبیعی و جوی جاده چالوس، باز هم احتمال رانش زمین وجود دارد و این می تواند منجر به سرانجام کاربری ترافیکی این جاده گردد.

استعداد رانش فراوان در جاده چالوس

دکتر علی بیت الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با شرح بیشتر درباره حادثه شنبه گذشته، بیان کرد: این قطعه از راه در استان مازندران واقع شده است و روز 21 اسفند، قبل از ظهر و بعد از بارش باران، این حادثه رخ داد. مشاهدات ما می گوید، در حدود 3 یا 4 کیلومتری بعد از تونل کندوان به سمت مازندران نرسیده به پل زنگوله در جهت رفت به شمال، سمت چپ جاده به طول حدود 50 تا 60 متر دچار شکاف و گسیختگی در سطح آسفالت شده است. این گسیختگی در اثر لغزش دامنه ای با شیب تند به سمت قعر دره همراه است.

بیت الهی علت اصلی این گسیختگی را زمین لغزش می داند که در این منطقه به ویژه در این بخش از جاده چالوس رخ می دهد. او در این باره توضیح داد، مشاهدات میدانی ما حداقل در همین جهت اثر سه زمین لغزش دیگر را که قدیمی بودند و طی دهه 70 و دهه 80 رخ داده است، نشان می دهد. بنابراین می توان گفت این منطقه مستعد زمین لغزش های فراوان است. این زمین لغزش ها متاثر از لایه خاکی دامنه های کوهستانی است که در جهت شریان های جاده ای واقع شده است. این لایه ها در اثر جنس دامنه و شیب دامنه به طور متناوب دچار حرکت و ناپایداری می گردد. این پدیده به ویژه وقتی رخ می دهد که بارندگی زیاد و شدید باشد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه تشریح گزارش تحقیق میدانی خود از محل زمین لغزش جاده چالوس، گفت: بارندگی های طولانی مدت و متوالی موجب خیس شدن لایه های سطحی و خاکی روی سنگ سازند های سنگی می گردد و اگر شیب زمین امکان لغزش را به وجود بیاورد در اثر وزن این لایه های خاکی حرکت می نماید و زمین لغزش هایی را ایجاد می نماید. بنابراین با توجه به شکل توپوگرافی جاده چالوس، این منطقه کلا مستعد زمین لغزش و ریزش سنگ هست و پدیده تازه ای نیست. این پدیده با حرکت دامنه ای از سمت کف جاده به پایین دست (قعر دره) آغاز می گردد و باعث گسیختگی آسفالت می گردد.

بیت الهی در عین حال ابعاد زمین لغزش را بزرگ نمی داند و می گوید، به نظر می رسد با توجه به ضخامت نازک خاک که در منطقه دیدیم و نیز با توجه به جهت لایه بندی که به سمت قعر دره است، جهت شیب طوری نیست که این حرکت دامنه ای را تشدید کند، بنابراین ابعاد این توده لغزشی بزرگ نیست (مشاهدات میدانی این را تایید می نماید).

او گفت، می گردد با تمهیداتی این قطعه 60متری از جاده چالوس را بازسازی کرد. خوشبختانه آزادراه تهران-شمال بعد از این قطعه لغزش نموده، خروجی دارد ، بنابراین امکان راه جایگزین برای تردد خودروها در مدت تعمیرات جاده هست؛ روش هایی مثل زهکشی آب. بیت الهی بعلاوه توضیح داد: در بخش هایی از جاده، خیلی زمین لغزش نمی بینیم و به صورت سنگ افت است. اما اینجا لایه های خاکی وجود دارد که به دلایل آب گرفتگی و اشباع شدگی، این لایه ها سنگین می شوند و حرکت می نمایند.

این سرتیم تحقیق درباره رابطه احتمالی بین سد سیاه بیشه و زمین لغزش جاده گفت: فاصله محل رخداد زمین لغزش با دو سد سیاه بیشه و به خصوص سد تلمبه مخزنی آن زیاد است و در نتیجه اثر سد بر ناپایداری دامنه منتفی است.

تعبیر اشتباه از حادثه چالوس

دکتر مهدی زارع، زمین شناس و صاحب نظر در حوزه علوم زمین و وقایع طبیعی به دنیای اقتصاد بیان کرد، حادثه جاده چالوس نوعی زمین لغزش محسوب می گردد. این در حالی است که بعضی به اشتباه این رویداد را فرونشست زمین بیان کردند. بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت است از: فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته می گردد که می تواند با بردار اندک افقی همراه باشد. این تعریف پدیده هایی همانند زمین لغزش ها را به علت اینکه حرکت آنها دارای بردار افقی قابل توجهی است و بعلاوه نشست در خاک های دستی، که دارای مکانیزم متفاوتی است، شامل نمی گردد.

بر اساس تعاریف علمی، زمین لغزه یا زمین لغزش یا رانش زمین به حرکت لایه های رسوبی غیر متراکم و متراکمی بر روی سطح شیب دار که ناپایدار شده اند گفته می گردد. این حرکات به دلایل متفاوت مانند زمین لرزه وقوع باران های شدید یا سستی خاک در اثر فرآیند راه سازی و جاده سازی به سمت پایین ایجاد می گردد. عامل حرکت توده رسوبی، نیروی جاذبه، زلزله، جاده سازی، باران شدید یا فشار منفذی سیالات، سبک سازی پایین دست توده و بسیاری عوامل دیگر است. حرکت نزولی در رانش زمین ممکن است بسیار کند رخ دهد (تنها چند میلی متر در سال) یا با سرعت بسیار بروز کند و تاثیرات مصیبت باری به جا بگذارد. رانش زمین حتی می تواند در بستر دریا و زیر آب رخ دهد و امواج جزر و مدی به وجود آورد که باعث تخریب در منطقه ها ساحلی گردد. رانش زمین ممکن است به علت زلزله، فعالیت آتشفشانی، تغییرات آب های زیرزمینی، به هم خوردن یا تغییر شیب زمین رخ دهد. اما مهم ترین عامل دخیل در رانش زمین را می توان باران های شدید دانست. زارع با بیان اینکه حادثه اخیر جاده چالوس نیز از نوع زمین لغزش بوده است، گفت: منطقه ای که زمین لغزش اخیر در آن رخ داده از گذشته نیز مستعد این رویداد بوده و پیش از این نیز رخدادهای مشابهی در آن به وقوع پیوسته است. وی با بیان اینکه محل رخداد این زمین لغزش در واقع نوعی محدوده لغزشی محسوب می گردد، اعلام کرد: تجارب مشابه هر چند با شدت کمتر از زمین لغزش در این منطقه رصد شد. وی با بیان اینکه در ابتدای دهه 80 به علت احداث و تکمیل سد تلمبه-ذخیره ای سیاه بیشه با هدف تامین برق و استفاده از منابع آبی ذخیره شده در پشت آن بخشی از جاده چالوس تغییر نموده و به جهت نو راهنمایی شد این تغییرات را با وقوع زمین لغزش اخیر در ارتباط دانست. به گفته وی با این تغییر، دامنه ای که پیش از این نیز مستعد زمین لغزش بوده است با ساخت جاده نو لغزشی تر شده به علاوه اینکه احداث سد مزید بر علت شده است. زارع اضافه نمود: در واقع جاده نو در یک محدوده لغزشی بسیار گسترده ساخته شده است که از قبل نیز انتظار می رفت با آغاز بارش های نو و قرار گرفتن در فصول بارندگی چنین زمین لغزش هایی رخ دهد.

زارع گفت: وقتی در جایی یک دامنه لغزشی وجود دارد و در پای این دامنه سدی احداث می گردد که محل تجمیع و ذخیره سازی حجم انبوهی از آب است، توده بزرگ آب منجر به درگیر شدن شکاف های پنهان در زیر دامنه با آب فراوان می گردد. در واقع شکاف هایی که در زیر دامنه لغزشی وجود دارد از آب اشباع شده و در چنین شرایطی دامنه به تدریج آغاز به حرکت می نماید. تا زمانی که این حرکت ها به شکل آرام انجام می گردد معمولا با چشم قابل مشاهده نیست، اما در بعضی مواقع به خصوص در فصول بارندگی ترک های کششی بزرگ شده و منجر به ایجاد شکاف های عمیق و قابل مشاهده می گردد.

در چنین شرایطی احداث سد و ساخته شدن مخزن در پای دامنه لغزشی حرکت دامنه و لغزش را تقویت می نماید. زارع فرضیه عدم امکان بازسازی و تعمیر جاده چالوس در مکان آسیب دیده ناشی از لغزش و مسدود شدن همیشگی جاده چالوس به علت رخداد اخیر زمین لغزش را رد کرد و گفت: قطعا آسیب ایجاد شده قابل تعمیر است هر چند تضمینی برای عدم تکرار آن در آینده و در فصول بعدی بارندگی وجود ندارد. وی بعلاوه گفت: وقوع این زمین لغزش ارتباطی با فعالیت های عمرانی آزادراه تهران- شمال ندارد. به گزارش دنیای اقتصاد، مکان رخداد زمین لغزش اخیر جاده چالوس در نزدیکی قطعه دو آزادراه تهران- شمال قرار گرفته اما آن طور که گفته می گردد فاصله قطعه دو تا محل این زمین لغزش زیاد است و آزادراه ارتباطی به این ماجرا ندارد.

درباره اثر آزادراه...

کارشناسان حوزه ساخت آزادراه نیز هر گونه ارتباط بین وقوع رخداد زمین لغزش اخیر در جاده چالوس با فعالیت های عمرانی قطعه دو آزادراه تهران-شمال را رد کردند.

بنا بر اعلام کارشناسان حوزه ساخت و نگهداری آزادراه، محلی که رخداد اخیر زمین لغزش در آن به وقوع پیوسته است کاملا روی محور جاده چالوس واقع شده است و بیش از یک کیلومتر با محور منطقه 2 آزادراه فاصله دارد. آن طور که این کارشناسان اعلام می نمایند آنالیز های کارشناسی نشان می دهد این رخداد نوعی زمین لغزش ناشی از اثر پدیده طبیعی و وقوع بارندگی های شدید در محل مستعد زمین لغزش بوده است. در واقع نفوذ آب به لایه های زیرین زمین در این منطقه، منجر به رانش و لغزش زمین شده است. طی روزهای اخیر عوامل کنترل و نگهداری جاده چالوس ضمن آغاز عملیات ترمیم جاده، مشغول آنالیز و چاره اندیشی برای بازگشایی جاده چالوس هستند. به این صورت که با کاستن از عرضه جاده چالوس در محلی که زمین لغزش در آن رخ داده است این جهت را به سمت تهران یکطرفه نموده و جهت رفت به سمت شمال به وسیله آزادراه تهران- شمال (در قطعه دوم) جایگزین گردد.

جاده چالوس بازگشایی شد

بعد از ظهر روز گذشته ایسنا بیان کرد: جاده چالوس به صورت یکطرفه و در جهت جنوب به شمال بازگشایی شد. در این خبر آمده بود: بر اساس آخرین اطلاعات به دست آمده از مرکز مدیریت راه های کشور، جاده محور چالوس در جهت جنوب به شمال بازگشایی شده و مردم می توانند از این جاده تا محدوده پل زنگوله از محور قدیم استفاده نمایند؛ اما در منطقه ای که رانش رخ داده است، دسترسی به وسیله تونل البرز که در امسال افتتاح شده بود، فراهم شده و باید از این تونل برای گذشتن از محدوده پل زنگوله استفاده نمایند.

محتوای این خبر که با توجه به عدم انتشار آن در پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، غیررسمی به شمار می آید، نشان داد جاده چالوس به صورت موقت و ناقص زیر بار ترافیکی قرار گرفته است و هنوز بازسازی قطعه آسیب دیده انجام نشده و به همین دلیل برای محدوده پل زنگوله، جهت جایگزین معرفی شده است. این در حالی است که بر اساس گزارش امروز دنیای اقتصاد و مطابق با اظهارنظر کارشناسان، امکان مستحکم سازی و بازسازی فنی این جاده وجود دارد اما این بازگشایی ناقص و موقتی نشان می دهد بازسازی فنی بخش آسیب دیده انجام نشده و در صورتی که بازسازی فنی و تمام عیار صورت نگیرد، می تواند به منزله سرانجام کار جاده چالوس باشد.